Ślepota barw czerwono-zielona; daltonizm i monochromatyzm

Życie jest pełne barw, ale nie każdy postrzega kolory z taką samą intensywnością. Ślepota barw i daltonizm są powszechnymi zaburzeniami postrzegania kolorów. Co ciekawe, często osoby cierpiące na te schorzenia nie są tego świadome. Istnieje jednak test na ślepotę barw i ślepotę czerwono-zieloną, który pozwala szybko zdiagnozować problem. Ale jakie są rodzaje zaburzeń postrzegania kolorów? I jak można je zdiagnozować?

Nie wszystkie postacie ślepoty barw są takie same. W zależności od tego, jakie są objawy, mamy trzy kategorie: zaburzenia postrzegania kolorów, częściowa ślepota barw oraz całkowita ślepota barw. Zaburzenia postrzegania barw mogą być wrodzone lub nabyte. Częstym powodem problemów z rozpoznawaniem kolorów jest choroba taka jak zwyrodnienie plamki żółtej. Na postrzeganie barw wpływać mogą także niektóre leki przyjmowane przez długi czas albo choroby. Wśród nich można wymienić atrofię nerwu wzrokowego, czyli obumieranie fotoreceptorów. Przyczyn ślepoty barw jest wiele: zapalenie nerwu wzrokowego, zwiększone ciśnienie w mózgu oraz zatrucie alkoholowe. Zmętnienie soczewki oka z wiekiem i zmiany w mózgu także wpływają na zdolność postrzegania kolorów.

Osoby cierpiące na genetyczne zaburzenia postrzegania kolorów często przez wiele lat nie są świadome swojego schorzenia. Często choroba ujawnia się dopiero w przypadkowej rozmowie z kimś, kto normalnie postrzega kolory („Dla mnie to raczej niebieski kolor...”)lub podczas wykonywania czynności wymagającej precyzyjnego rozróżniania kolorów. Dopiero takie sytuacje uświadamiają nieprawidłowe postrzeganie kolorów. W wielu zawodach wymaga się perfekcyjnego postrzegania kolorów, a osoby ze ślepotą barw i daltonizmem są od razu dyskwalifikowane. Dotyczy to policjantów, malarzy, lakierników, osoby obsługujące stacje robocze CAD, dentystów i asystentów laboratoriów chemicznych. Precyzyjne rozpoznawanie barw jest wymagane w wielu zawodach artystycznych/kreatywnych oraz w branży związanej z modą. Z tego powodu wielu pracodawców przeprowadza testy na ślepotę barw – np. takie testy są przeprowadzane w branży transportowej. Kandydaci na pilotów także muszą dowieść bezbłędnego rozpoznawania kolorów; to samo dotyczy starających się o patent sternika motorowodnego.

Siatkówka oka składa się z dwóch rodzajów światłoczułych receptorów: czopków i pręcików. Pręciki są odpowiedzialne za widzenie kontrastowe między ciemnym a jasnym oraz za widzenie nocne, zaś czopki odpowiadają za postrzeganie barw. Ludzie prawidłowo rozróżniający kolory mają trzy rodzaje czopków, a każdy z nich odpowiada za inny zakres widzenia barw: czopki L pozwalają widzieć czerwień, czopki S – niebieski, a czopki M – zielony. Określenia L, S i M to zakres widzenia barw przez poszczególne czopki w zależności od długości fali. I tak „L” oznacza zakres fali długich (od ang. long), „S” to zakres fali krótkich (od ang. short), a „M” to zakres fali średnich (od ang. medium). Długość fali światła wpadającej do oka stymuluje pigmenty w czopkach, co mózg odbiera i przetwarza jako różne barwy. Jeśli dany rodzaj czopków nie funkcjonuje prawidłowo albo nie działa wcale, postrzeganie barw zostaje zakłócone, co przekłada się na ślepotę barw lub zaburzenie postrzegania kolorów. Czopki są aktywne tylko przy określonym świetle. W ciemności działają tylko pręciki, które odpowiadają za kontrast widzenia pomiędzy ciemnym a jasnym. Właśnie dlatego w ciemnościach nie widzimy kolorów.

Siatkówka oka składa się z dwóch rodzajów światłoczułych receptorów: czopków i pręcików. Pręciki są odpowiedzialne za widzenie kontrastowe między ciemnym a jasnym oraz za widzenie nocne, zaś czopki odpowiadają za postrzeganie barw. Ludzie prawidłowo rozróżniający kolory mają trzy rodzaje czopków, a każdy z nich odpowiada za inny zakres widzenia barw: czopki L pozwalają widzieć czerwień, czopki S – niebieski, a czopki M – zielony. Określenia L, S i M to zakres widzenia barw przez poszczególne czopki w zależności od długości fali. I tak „L” oznacza zakres fali długich (od ang. long), „S” to zakres fali krótkich (od ang. short), a „M” to zakres fali średnich (od ang. medium). Długość fali światła wpadającej do oka stymuluje pigmenty w czopkach, co mózg odbiera i przetwarza jako różne barwy. Jeśli dany rodzaj czopków nie funkcjonuje prawidłowo albo nie działa wcale, postrzeganie barw zostaje zakłócone, co przekłada się na ślepotę barw lub zaburzenie postrzegania kolorów. Czopki są aktywne tylko przy określonym świetle. W ciemności działają tylko pręciki, które odpowiadają za kontrast widzenia pomiędzy ciemnym a jasnym. Właśnie dlatego w ciemnościach nie widzimy kolorów.

Osoby z zaburzeniami postrzegania kolorów widzą jedynie niektóre barwy, ponieważ część ich fotoreceptorów – czopków – nie działa prawidłowo. Istnieją różne rodzaje zaburzeń postrzegania kolorów. Najczęściej spotykanym jest ślepota czerwono-zielona, którą często nazywa się daltonizmem lub po prostu ślepotą barw. Problem ten dotyka 9% mężczyzn i tylko 1% kobiet. Ślepota czerwono-zielona dzieli się na dwa rodzaje: nierozpoznawanie zieleni (deuteranopia) i nierozpoznawanie czerwieni (protanopia). Osoba cierpiąca na deuteranotopię nie rozpoznaje koloru zielonego, ponieważ odpowiadające za tę barwę fotoreceptory nie odbierają bodźców prawidłowo. Odcienie zieleni są mniej widoczne i bledsze niż u osób widzących prawidłowo. Cierpiący na deuteranotopię dowiadują się o tym fakcie zazwyczaj przypadkiem, gdy nie są w stanie rozróżnić kilku odcieni zieleni. W zależności od natężenia deuteranotopii, problemem może być rozróżnianie zieleni i czerwieni, niebieskiego i fioletu, a także różu i szarości – zwłaszcza w słabym świetle. Objawy protanopii są podobne: czerwone czopki nie działają prawidłowo, przez co uniemożliwiają prawidłowe postrzeganie czerwieni i odróżnienie jej od zieleni. Żadna z powyższych rodzajów ślepoty czerwono-zielonej nie jest uleczalna.

Osoby cierpiące na trichromatyzm nieregularny (anormalny) mają aktywne wszystkie czopki, ale ich czułość jest bardzo ograniczona, przez co kolory wydają się znacznie mniej intensywne i łatwe do pomylenia. Przykładowo gorsze postrzeganie czerwieni oznacza, że cierpiący na trichromatyzm anormalny zauważy zmianę światła na czerwone dużo później niż przeciętny kierowca.

W przypadku częściowej ślepoty barw tylko niektóre fotoreceptory nie działają prawidłowo lub są nieobecne. Dichromatyzm oznacza obecność tylko dwóch rodzajów sprawnych czopków, zaś monochromatyzm – tylko jednego. Osoby cierpiące na te zaburzenia są w stanie postrzegać niektóre kolory, ale nie całe spektrum barw. W przypadku deuteranopii czopki odpowiedzialne za zieleń nie funkcjonują prawidłowo, zaś przy tritanopii nie działają prawidłowo lub są nieobecne czopki niebieskie. Osoba cierpiąca na protanopię nie ma sprawnie działających czopków czerwonych W efekcie widzi tylko bardzo ograniczone spektrum barw. Osoby z protanopią nie są w stanie odróżnić zieleni od czerwieni. Nie dostrzegają różnicy między światłami drogowymi i nie widzą czerwonych świateł hamowania pojazdów jadących z przodu (lub zajmuje im to znacznie więcej czasu). Na częściową ślepotę barw nie ma żadnego leczenia.

Całkowita ślepota barw (achromatopsja lub achromazja) zazwyczaj jest chorobą dziedziczną, która daje widzenie tylko w odcieniach szarości. Występuje równie często u kobiet, jak i u mężczyzn. Osoby cierpiące na achromatopsję skarżą się na słaby kontrast widzenia oraz znaczny światłowstręt. W przypadku całkowitej ślepoty barw żaden z trzech rodzajów czopków nie działa prawidłowo. Osoby cierpiące na achromatopsję widzą tylko za pomocą pręcików, czyli fotoreceptorów odpowiedzianych za widzenie w ciemnościach. W efekcie postrzegają około 500 różnych odcieni szarości. Całkowita ślepota barw jest zazwyczaj dziedziczona, ale może także być efektem udaru, urazu mózgu lub innych uszkodzeń mózgu.

Poniższe badania pozwalają określić, czy badany cierpi na ślepotę barw lub zaburzenia postrzegania kolorów.

Tablice Ishihary (tablice pseudoizochromatyczne)
Tablice Ishihary służą do diagnozowania ślepoty czerowno-zielonej (daltonizmu) oraz niebiesko-żółtej (tritanopii). Każda okrągła tablica składa się z kolorowych kropek tworzących określoną liczbę (w zależności od zdolności rozpoznawania kolorów badanego). Przykładowo jedna z tablic dla osoby widzącej prawidłowo będzie zawierała liczbę 74, podczas gdy osoba z daltonizmem zobaczy liczbę 21. Pozwala to na postawienie wiarygodnej diagnozy.

Anomaloskop Nagela
Anomaloskop służy do diagnozowania ślepoty czerwono-zielonej i zaburzeń postrzegania kolorów. Badany ma za zadanie połączyć zielone i czerwone światło, aby uzyskać określony odcień żółci (widmo sodu). Metoda ta pozwala precyzyjnie diagnozować ten rodzaj ślepoty barw. Przykładowo osoby nierozpoznające zieleni zazwyczaj dodają zbyt dużo tej barwy.

Test Farnswortha
Test Farnsworth pozwala zdiagnozować ślepotę czerwono-zieloną oraz niebiesko-żółtą. Badany ma za zadanie posortować kafelki w różnych odcieniach. W zależności od zaburzenia, badani układają kafelki w typowe wzory, co pozwala łatwo określić występujący rodzaj zaburzenia.